تعریف

لکنت روانی گفتار را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این اختلال در دوران کودکی آغاز شده و در برخی موارد در تمام طول زندگی ادامه می‌یابد. این اختلال با آشفتگی در تولید صداهای گفتاری توصیف می‌شود؛ به همین دلیل به آن ناروانی نیز گفته می‌شود. اغلب افراد هنگام صحبت ناروانی‌های جزئی از خود نشان می‌دهند؛ بنابراین تمام ناروانی‌‌ها لزوما یک مشکل نیستند. با این وجود اگر این ناروانی‌ها به میزان زیاد ایجاد شوند، ارتباط فرد را مختل می‌کنند.

در بیشتر موارد لکنت دست‌کم بر برخی فعالیت‌های روزانه‌ی فرد اثر می‌گذارد. فعالیت‌های خاصی که برای فرد چالش‌برانگیز است، از فردی به فرد دیگر متفاوت است. در برخی افراد مشکلات ارتباطی فقط در فعالیت‌های خاصی رخ می‌دهد؛ بعنوان مثال صحبت کردن با تلفن یا صحبت در مقابل گروه بزرگی از افراد. برای برخی دیگر از افرادد این مشکلات به فعالیت‌های مختلفی در خانه، مدرسه یا محل کار مربوط می‌شود. بعضی افراد ممکن است مشارکتشان را در فعالیت‌های خاصی محدود کنند. دلیل عمده‌ی این امر آن است که فرد نگران چگونگی واکنش دیگران به گفتار ناروان خود می‌باشد. برخی نیز تلاش می‌کنند تا با استفاده از روش‌های مختلفی همچون وانمود کردن اینکه آنچه را می‌خواهند بگویند، فراموش کرده‌‌اند و یا توضیح واژه به جای بیان ساده‌ی واژه، ناروانی‌های خود را پنهان کنند.واضح است که اثر لکنت بر زندگی فرد، به چگونگی واکنش وی و اطرافیان به لکنت وی بستگی دارد.

 

نشانه‌ها و علائم

تکرار واژه یا بخشی از واژه و کشش صداهای گفتاری در گفتار ناروان دیده می‌شود. این ناروانی‌ها در فرد دارای لکنت بسیار بیشتر از عموم افراد جامعه رخ می‌دهد. در برخی افراد تنش عضلانی زیادی حین صحبت کردن ایجاد می‌گردد که گاها منجر به توقف کامل گفتار یا حالت قفل می‌شود. قفل به حالتی گفته می‌شود که دهان در وضعیت تولید واژه قرار گرفته، ولی صدایی بیان نشده و یا صدای اندکی تولید می‌گردد که گاهی تا چند ثانیه ادامه می‌یابد. ممکن است فرد پس از کمی تلاش واژه را به ‌طور کامل بیان کند. به میان اندازی‌هایی از قبیل “هم”، “مثل”، “مثلا” و “چیز” نیز در گفتار فرد دیده می‌شود. در زیر به چند مثال اشاره می‌کنیم:

• ک ک ک کجا میری؟(تکرار بخشی از واژه- اشکال در انتقال از صدای “ک” به باقی صداها)
• سسسسلام(کشیده گویی صدا)
• امروز می‌بینمت. چیز چیز می‌دونی مثلا ساعت 6(مجموعه‌ای از به میان‌اندازی‌ها- فرد پیش بینی‌میکند که در انتقال از واژه‌ی “می‌بینمت” به “ساعت” لکنت خواهد کرد؛ بنابراین از به میان اندازی استفاده می‌کند تا زما‌نیکه بتواند واژه را تا حدی روان بیان کند.)

 

شیوع

این اختلال در پسر‌ها شایع‌تر از دخترهاست و معمولا علایم آن در ابتدا بین سنین 2.5 تا 4 سالگی بروز می‌کند. اگرچه خیلی معمول نیست، ولی گاهی لکنت در سال‌های ابتدایی آغاز می‌گردد. کودکان پیش‌دبستانی، بویژه در مراحل اولیه‌ی لکنت، آگاهی اندکی(یا عدم آگاهی) از مشکلات گفتاری خود نشان می‌دهد. در طول سال‌های دبستان و پس از آن، آگاهی فرد افزایش می‌یابد.

پیشرفت لکنت بطور چشمگیری در افراد مختلف، متفاوت است. برخی از کودکان در روزها یا هفته‌های ابتدایی شروع لکنت، ناروانی زیادی دارند. برخی نیز افزایش تدریجی ناروانی را در طول ماه‌ها یا حتی سال‌ها خواهند داشت. بعلاوه شدت لکنت نیز ممکن است روز به روز یا هفته به هفته نوسان زیادی داشته باشد. در برخی کودکان ممکن است ناروانی برای هفته‌ها از بین برود و دوباره بدون دلیل مشخصی، دوباره ظاهر شود. در سنین نوجوانی و بزرگسالی این تغییرات شدت کمتری دارد؛ اگرچه آنها نیز افزایش یا کاهش چشمگیر ناروانی را در فعالیت‌های خاصی گزارش می‌کنند.

در حدود 75% کودکان پیش دبستانی که لکنت می‌کنند، لکنت بطور تدریجی بهبود می‌یابد. این بهبودی معمولا در طول چند ماه پس از آغاز لکنت، رخ می‌دهد. دلیل اینکه چرا برخی افراد بطور خودبخود بهبود می‌یابند، مشخص نیست و نمی‌توان بطور قطع گفت که علائم لکنت در هر فرد خاص تا بزرگسالی ادامه خواهد یافت یا نه. بنابراین بهتر است درمان هرچه سریع‌تر و پیش از تشدید علائم و دشوارتر شدن درمان، آغاز گردد.

 

علل

علت دقیق لکنت هنوز ناشناخته است. پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که ژنتیک نیز در این اختلال نقش دارد. تمام افرادی که ریسک فاکتورهای لکنت را دارند، این مشکل را بروز نمی‌دهند. تصور می‌شود در بسیاری از افراد وقایع خاصی در زندگی “آغازگر” این مشکل هستند. یکی از آغازگرهای لکنت رشدی، رشد مهارت‌های گرامری است. در سنین 5-2 سال، کودکان بسیاری از قوانین دستوری زبان را یاد‌‌می‌گیرند. این قوانین به کودک کمک می‌کنند تا پیام‌های ناقصی همچون “مامان! شکلات!” را به جملات بلندی که جهت تولید روان به هماهنگی بیشتری نیاز دارند، تغییر دهد:”مامان! شکلات رو بذار توی کیفم”. کودکی که در معرض ابتلا به لکنت است، ممکن اس تا زمانی که جمله‌های 2-1 واژه‌ای بیان می‌کند، هیچ مشکلی در روانی گفتارش نشان ندهد، ولی هنگامی که تلاش برای تولید گفته‌های پیچیده‌تر را آغاز می‌کند، خودش را کاملا آماده حس نکرده و گفتار ناروان آغاز می‌شود.

پس از اینکه لکنت شروع شد، سایر عوامل می‌توانند منجر به ناروانی‌های بیشتر شوند. بعنوان مثال اگر کودک حین لکنت کردن، دچار تنش عضلانی شود، این تنش می‌تواند مدت ناروانی را افزایش دهد. واکنش شونده‌ها(مثلا مسخره کردن) نیز می‌تواند این وضعیت را بدتر کند. افرادی که لکنت می‌کنند، به روش‌های بسیار مختلفی ناروانی خود واکنش نشان می‌دهند. مثلا برخی نگرانی اندکی در خود حس می‌کنند و برخی دیگر واکنش‌های احساسی شدیدتری بروز می‌دهند که خود بر روانی گفتار اثر می‌گذارد.

 

تشخیص

گاهی به نظر می‌رسد شناسایی لکنت در گفتار افراد کاری آسان است. ناروانی‌‌‌ها اغلب کاملا واضح به نظر می‌رسند و شنونده‌ها معمولا می‌توانند آن را تشخیص دهند. با این وجود لکنت می‌تواند چیزی بیش از گفتار قابل مشاهده‌ی فرد را متأثر کند. برخی ویژگی‌های گفتار ناروان برای شنونده‌ها به آسانی قابل تشخیص نیستند؛ بنابراین تشخیص لکنت نیازمند ارزیابی دقیق توسط آسیب شناس گفتار و زبان است.

در طول ارزیابی آسیب شناس گفتار و زبان، تعداد و نوع ناروانی‌های گفتار فرد را در موقعیت‌های مختلف تعیین می‌کند. همچنین روش‌هایی که فرد بوسیله‌ی آن‌ها به ناروانی‌ها واکنش نشان داده یا بر آنها فائق می‌آید را ارزیابی می‌نماید. لازم است آسیب شناس گفتار و زبان اطلاعاتی درباره‌ی مواردی از قبیل مسخره شدن توسط دیگران که ممکن است فرد را دچار مشکل کند، جمع آوری می‌کند. بعلاوه ممکن است ارزیابی‌های دیگری از قبیل مهارت‌های زبانی، سرعت گفتار و … نیز براساس سن و تاریخچه‌ی فردی بیمار مورد نیاز باشد. در انتها تمامی اطلاعات تحلیل شده و مشخص می‌گردد آیا اختلال در روانی گفتار وجود دارد یا خیر؛ و در صورت وجود، اثر آن بر فعالیت‌های روزانه‌ی فرد بررسی می‌گردد.

برای کودکان در سنین پایین مهم است که پیش بینی شود آیا احتمال دارد لکنت کودک ادامه یابد یا خیر. اگرچه در میان آسیب شناسان گفتار و زبان توافق کلی درباره‌ی اینکه کدام عوامل خطر، اهمیت بیشتری دارند، وجود ندارد؛ اما عوامل زیر بطور کلی پذیرفته شده‌اند:

• تاریخچه‌ی خانوادگی لکنت
• طول کشیدن لکنت برای مدت بیش از 6 ماه
• وجود سایر اختلالات گفتاری یا زبانی
• ترس یا نگرانی شدید کودک یا خانواده‌ی وی درباره‌ی لکنت

نمیتوان تنها از یک عامل برای پیش بینی وضعیت لکنت کودک در آینده استفاده کرد و تنها ترکیبی از عوامل می‌تواند به آسیب شناس گفتار و زبان کمک کند که آیا درمان مورد نیاز است یا خیر.

برای کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان، این سؤال که آیا لکنت ادامه خواهد یافت یا خیر، اهمیت کمتری دارد؛ چون لکنت دست‌کم تا اندازه‌ای ادامه یافته که در زندگی روزانه‌ی فرد تبدیل به مشکل شده است. اطلاعات بدست‌آمده از ارزیابی جهت انتخاب برنامه‌ی درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اهداف این برنامه شامل کمک به فرد برای روان‌تر صحبت کردن، برقراری ارتباط مؤثرتر و شرکت مؤثرتر در فعالیت‌های روزانه می‌باشد.

 

درمان‌

اغلب برنامه‌های درمانی برای افرادی که لکنت می‌کنند، رفتاری است. این برنامه‌ها برای آموزش مهارت‌ها یا رفتار‌های خاص در جهت بهبود مهارت‌‌های ارتباط کلامی طراحی شده‌اند. بعنوان مثال آسیب شناس گفتار و زبان، کنترل و بازنگری سرعت صحبت کردن را به فرد یاد می‌دهد. بعلاوه بیان واژه‌ها به شیوه‌ای نرم‌تر، روان‌تر و کم تنش‌تر آموزش داده می‌شود. جلسات پیگیری وحفظ روانی، پس از پایان مداخله‌ی رسمی، جهت پیشگیری از بازگشت مجدد ناروانی، اغلب ضروری است.

 

نقش آسیب شناس گفتار و زبان

آسیب شناس گفتار و زبان کمک می‌کند تا اثر یا شدت لکنت در فرد کاهش یابد. همیشه، هدف از بین بردن کامل نخواهد بود؛ چون این امر برای بسیاری از افراد دشوار است. بلکه به کمترین میزان رساندن اثر ناروانی بر ارتباط فرد، در حین وقوع ناروانی است. لازم است فرد چگونگی واکنش خود به ناروانی‌ها را شناسایی کرده و سپس واکنش‌های مختلفی را که به افزایش روانی گفتار و اثربخشی ارتباط کمک می‌کند را یاد بگیرد. پس از اینکه فرد کنترل روانی را در جلسات درمانی تا حدی به‌ دست آورد، این مهارت‌ها در موقعیت‌های واقعی زندگی روزانه تمرین می‌شوند.

در اغلب افراد، استفاده از استراتژی‌های رفتاری در طول جلسات درمانی آسان است، ولی کنترل آن بطور روزانه، دست‌کم در مراحل اولیه‌ی درمان، نیازمند تلاش ذهنی است. با گذشت زمان و انجام تمرینات، این تلاش به تدریج کاهش می‌یابد.

 

روش‌هایی برای برقراری ارتباط بهتر با فردی که لکنت می‌کند

اغلب افراد مطمئن نیستند هنگام صحبت با کسانی که لکنت می‌کنند، چطور واکنش نشان دهند. این عدم اطمینان باعث می‌شود تا شنونده رفتارهایی همچون گرفتن نگاه خود از فرد دارای لکنت در لحظه‌ی لکنت، تکمیل گفته‌ی وی، پریدن وسط صحبت او و یا صحبت نکردن با فرد دارای لکنت را انجام دهند. اگرچه هیچکدام از این واکنش‌ها مفید نیستند. بطور کلی افراد دارای لکنت، ترجیح می‌دهند با آنها مانند سایر افراد رفتار شود. آنها کاملا آگاه هستند که گفتار آنها متفاوت از سایرین است و مدت بیشتری طول می‌کشد تا گفته‌ی خود را تمام کنند. متأسفانه این امر گاهی منجر به این می‌شود که فرد برای سریع‌تر صحبت کردن، خودش را تحت فشار حس کند. در این شرایط، فرد برای بیان واژه‌ها به شیوه‌ای آرام و روان، مشکل بیشتری خواهد داشت؛ بنابراین اگر شنونده با رفتارش بی صبری یا آزردگی نشان دهد، شرایط برای فرد دشوارتر خواهد شد.

هنگامی که با فرد دارای لکنت صحبت می‌کنید، بهترین کار این است که به وی زمان کافی برای بیان گفته‌هایش را بدهید. سعی نکنید جملات وی را تمام کرده یا واژه‌هایش را کامل کنید. انجام این کارها صرفا منجر به ایجاد احساس فشار زمانی در فرد خواهد شد. پیشنهادهایی همچون “آرام باش”، “نفس عمیق بکش” یا “آهسته‌تر صحبت کن”، می‌تواند فرد را بیشتر دچار احساس ناراحتی کند. چون این پیشنهاد‌ها نشان می‌دهند که به آسانی می‌توان بر لکنت غلبه یافت، در حالیکه این چنین نیست!!

بطور کلی مفید خواهد بود اگر به سادگی از فرد بپرسیم که ترجیح می‌دهد در واکنش به لکنت وی چه کاری انجام دهیم و چه چیزی بیشتر به او کمک می‌کند. اغلب افراد از این توجه شما خوشحال خواهند شد. قطعا شما نیز نمی‌خواهید به دلیل لکنت، با آنها رفتارمتفاوتی داشته باشید. با این حال می‌توانید روشی حمایتی بیابید که فرد متوجه شود که شما به محتوای گفتار وی توجه می‌کنید تا چگونگی صحبت کردن او.